LAIMI LE LAI TONG

       
    Laimi pawl ih thuhla hi zingzoi tu mithiam pawl ih ngan mi hmuh ding tam nawn a um.Cu pawl ihsin a lang danah laimi hi miphun ropi zetmi,nuam tete ih a tek darh aw vivo mi kan si. Cu vek in a tekderh aw vivo nak ihsin kan neihmi hmin pakhat a si.Kan ci thlah tu kan theih hla zet.Hi hnak ih hla zet ih ngan mi khal aum thei men) mi cu BC kum 246-202 tiang pyne 36 rak uktu Siangpahrang Shihuangti timi ih ci thlah kan si.Siangpahrang Shihuangti ti mi hi China ( Taluk ) pawlin ‘Cin’an rak ti.Cu cu mirang pawl in ‘Chin’ tiah an rak ti.( Unau hmelpalh Pu Tuan Kip Sawn pg. 16 ) Cui Chin miphun pawl cu BC kum 150 in AD kum 1100 tiang hrawng hi Irrawady tipi kap le Chindawin tipi kap hrawngah an rak um( Unau hmel palh Pu Tuan Kip Sawn Pg.20 )
    Cui sin AD 1100 hnulam in an rak dawi aw vivo ih a hrek khatpawl cu Irrawady taw lam ah an rak feh ih hi pawl hin ‘Asho Chin’tiah hmin an va nei.Ziang ruang ah hi hmin an keng ti cu theih fiang nak aum lo.Cun a hrek khat pawl cun Chindawin tihna lam ah an rak thleng ih cu pawl cun Kachin ti hmin an rak nei ve.Hi khal hi ziang ruang ah hitin hmin an sak aw ti theih fiang nak a um lo.Cun ahrek khat pawl leh cu Kalaymyo lam ah an rak feh ih hi pawl hin cun hmin bet mi dang um lo ruang ah Chin ti vial in hmin an nei.Tu ni tiang in Kalaymyo Sehvel ah an thu hla rel mi theih le hmuh ding a um a si.
     Hi hmun ah rei nawn zet an um hnu ah kumza bi 15 nak hrawng ah a tu ih lai tlang kan ti mi lam ah an rak kai ih a hmai sa bik ah Thang tlang hrawng ah kum ziang maw zat sung an um ( Chin miphun thuanthu pg.14) Hi hmun an um hnu ah ziang tik ciah ti theih lo ah ‘ZO’ timi hmin an  rak nei.Hi hmin hi phun le hnam hmin hnget zet in 1760 kum hrawng ah cun an hmang zo asi.Cu pawl cu AC Banerjee ih ngan mi‘The Eastern Frontier  of Britist India’W Hunterih ngan mi ‘Statistical A.C Count of Bengal S .Barkataki’ ih ngan mi ‘The East Capotes of Magistrate’, T.H Lewis ih ngan mi ‘Afly on the Wheel’ Alexander Mackenzie ih ngan mi  ‘ History of  the Relation of the Government with the Hill tribes of North East Frontier of Bengal ’A.G.M.C ih ngan mi ‘Lushai Chary Salis ’L.W Shakespeare ih ngan ‘History of Assam Rifles’ Welsh Mission ih ngan mi ‘Mizo thuanthu’ ti pawl ah fiang zat in hmuh theih asi.A mah lawng te Sing khaw khai in A Thesis ngan mi Theological Concept of Zo in the Chin Traditional and Culture’ ti mi ca hmai 55-85 ah cun Yo and Zo ti hi Isreal le Taluk pawl hnen ihsin kan ken vivo mi asi tin a ngan.

     Kalaymyo ih sin Thang tlang ih arak kai mi pawl in ‘Zo’ timi hming an nei asi tiah ruah nak an nei mi hi a sual lem lo ding.Hi hmin neih hnuah an darh aw vivo sal ih, a si nan hi hmin cu an hmin ah an rak hming vi vo asi. 1899 kum ah Missionary Carson te nupa cu Lairam ah ra in Pathian thuthang tha an sim nak in Lairam cu Christian an karh vi vo hnu ah Christian pawl Baptist hminin peh aw zom nak an nei ih an peh aw zom awk nak hmin khal ah ‘Zomi Baptist Convention Z.B.C ) tiin Zomi tiah an rak lungkim thlang theih thluh ih tuini tiang khal ah lungrual zetin  an feh vivo lai mi asi.
    Cuti vek ih an feh darh hnu khal ih hi Thang tlang hmun feh san loin atang ta mi ( Tui Tidim Myone kan ti mi ) pawl cun tuisun ni tiang in ZOMI an ti aw lan ta asi.Cun India ram ih a cang mi MIZO ram ih athleng mi pawl in nehhnu deuh ah ZOMI ti cu um nak hmun ih hmin men vek asi ruang ah miphun le hnam hmin abang lo asi an tiih MIZO tiin an ti aw.
    Cu vek in Zo timi khal hi mi phun hmin asuah deuh asi an ti ih tuini tiang in MIZO an ti aw dah ta.Cun ahrek khat pawl cun an rak feh vivo ih tui Bangladesh ram lam an thleng ih Bawm an va ti aw.Hi hin ziangruang ah Bawm an ti aw ti cu theih fiang a si lo.Cun ahrek khat leh cun an feh ih kawl rawn lam ah an thleng sal.Hi pawl in bet dang khal um lo in ZO ti hmin an keng ko nan an va thlen nak ih kawl pawl cun ZO ti cu sal fiang thiam lo in ZAW tin an ko tik ah tui ni tiang in ZAW tiah an cang ta.Zaw pawl hi kawl rawn an rak thlen pekah kawl pawl cun an hmel atha thei tuk ruang ah an rak duh zet ih nupi ah an rak nei theu.Cumi duh lo in ZAW pawl cun an nunau pawl hi an hmai an rak dum ter an ti.Hi ca ngan tuin ZAW nunau hmai dum ter mi hi tam nawn ahmu ve ban asi.A si nan tun lai ah cun cuvek ih hmai dum ter aw an um nawn lo ih hmuh ding khal an um nawn lo.
         Cun ahrek khat pawl cu Falam peng,Hakha peng hrawng ah an rak um ih hi pawl cun kan phun hnam tek derh thluh mi pawl lak ah kan mi pawl cu alai fang bik hmunih um kan si tiin Laizo kan si an rak ti aw ve.Hi laizo timi ihsin ahnu arei deuh tikah Zo tisal tel nawn lo in Laimi tiah an ra cang dah mi an si.Lai ti hi kan mifim pawl in an sim dan ah tui Ca kan ti mi hi LAI kan rak ti an ti.Tui ni tiang Tidim pawl kan timi ZOMI an ti aw pawl cun Lai ti an hmang asi.Ca ti cu kawlpawl tong kan lak mi asi tu ah cun laimi khal in kan hlon ngai ngai cuang lo. Calai tiin kan hmang kop thotho mi asi.Laimi kan ti mi cu a lai fang ih um mi Laizo ti awk nak ih sin kan neih put hmin asi.
    Kan Lai ( Chin ) thuhla nasa zet ih rak zingzoi ih rak khawlkhawm ciamco tu G.A Grier son in a khawlkhawm mi pawl kha 1904 kum ah hnah 403 ih sah in a bu in  a rak suah.A ca bu hmin ah cun Linguistic Survey of India Volume III,Tibeto Burman Family Part III ,Specimens of  The Kuki Chin and Burma Groups tiah ati.


      Hi ca sung ah hin ZO ti cu a hmang lo ih Chin tiin a hmang ih Chin cu hmunli in a then.Cu pawl cu a) Northern Chin, b) Southern Chin, c) Central Chin, d) Old Kuki Chin tin a then.
    Northern Chin  a ti mi pawl hi tui ZOMI a ti aw mi Tidim Myone um pawl an si. Southern Chin a ti mi pawl hi BAWM a ti aw mipawl hi tui Bangladesh ih um mi pawl an si.Cun Central Chin a ti mi pawl hi Hakha,Falam peng ih a um mi  LAIMI a ti aw mi pawl hi an si.Grier Son ih ngan mi khal ah mirang  ca in Central a ti mi cu  ‘A hmunpi bik  si maw,A lai fang bik ti nak si maw tin a suah ve hrim hrim a si.Curuang ah Laimi kan ti mi cu A laifang bik ih um tiin LAIZO ti awk nak ih sin ra mi LAIMI ti nak asi.
    LAI TONG : A tlun ih kan sim mi pawl in Lai tong thu khal cu thinlung ah ziang maw zat cu a lang .Laimi pawl hi ca nei lo in kum reipi ca thiam um lo in kan rak feh vivo cu a si hmang.Ca kan neih hmai sa bik ih a lang daan ah cun 1896 kum ah Sgt Moj A.G.E Newland in Hakha ca arak tuah.Hi ca hmang in kan ram ih missionary hmaisa bik Carson tei nupa in1900 kum ah Lairam hrang ah Missionary ca zir nak tin Thlawng cu a hmai sabik Hakha khua ah an rak ong.Hi hin kan Lairam cu kum ziang maw zat sung a rak khuh a si. Kan Lairam ih Christian hmai sa pawl hmuah hmuah cun Pathian hla hi Hakha hla hlir in an rak sak .Kan ca neih hmai sabik a si vekin kan ram cu a rak khuh zet a si.
    1908 kum ah J.H Cope in Laizo ca leh Tidim ca a rak tuah.A si nan hi pawl in kum rei nawn cu um zia a nei lem lo a si thei men,An rak lang lem lo.Cui sin kawlram pi in 1948 kum ah British kut sung in Independent a ngah ih cu nah cun Lairam ai awh tu  MP ah Pu Za Hre Lian cu hril  a si.Pu Za Hre Lian in kawlram pi Constitution ah Chin tong cu ‘Laizo’ tong a si tiah Lairam tlang tong ding ah a rak thun.Cu mi ihsin thok in Laizo tong a tuih lai tong kan ti mi in Hakha ca pawl khal cu a khuh deuh vi vo ih thang so vivo in Lairam pumpi tlawng tiangin an rak zir asi.
    Cu tin kan ram pumpi kan hmang tlangthluh ding ah Pathianin in thlasuah ih  kan cozah pi khalin tui ni tiang in Chin tong tin in ti sak.Cun kan ram khal Laitlang,Lairam,Lairawn,Laidaan,Laimi,Laikhua,Laiphun,Lai thuam,Laithil tivek in a ram nei tu bik tong le hmin hnget ah a cang ta a si.Pathian ih thlasuah sak mi hi Laimi pawl in a hman dan le a pom dan kan thiam lo ruang ah lungrual har zet din hmun ah kan thleng a si.
         Mi hrekkhat in Laizo tong hi Laizo timi khua a um ruang ah hi khua pawl ih tong si hmang tin an ruat.Hi Laizo khua pawl tong vial a si lo zia cu  Constitution ih rak ngan tertu Pu Za Hre Lian in a suah keh tong ( or ) a tap pi tong rori  a si ih cuvek khua khat tong vek ih hman theih ding si seh la cu a mai khua hming keng in Tlau Hmun tong a rak ti ding hi a zum um zet asi.


     A si nan a ti lo  mi hrek khat in Falam tong tla kan ti theu mi khal hi a dik lo.Hi tong a hmang tu pawl mi tampi hi Falam um cu simhlah a hmu hman hmu dah lo mi an tam tuk a si.Curuang ah hi tong cu kan phun kan hnam le kan ram tlang tong ding ih Pathian thlasuah mi a si.
     Tong in hnam le mi phun lungrual zet ih hmun khat teih a can ter thei zia cu France ram kan zoh a si len an rampi hi a tuih an hman mi tong hi an ram pum in hman ding tong an rak lung kim pek ( rel cat ) lai ah cun an ram ah a hmang tu le a thiam tu tak tak hi an ram minung 12% vial lawng an si ti a si.( Zoram khawvel Part IV L.Kei Vom ) Asi nan lungrual  zetih an hman cun rampi pa khat cu hnam khatih khaikawm aw thluh ter tu ah a cang a si.Cu vek in kan unau Lushai ( Duhlian) tong hmang tu pawl tui Mizo ram khal hi tong khat te ih hmang an si nak in hnam lungrual zet an si.Then tek theih ci an si nawn lo.Cu vek in kan nih kawlram ih a um mi Chin     (Laimi) pawl hi tui Lai tong kan ti mi hi kan lai mi phun Lairam ( Chin Pyne ) um mi pawl hrang ih Pathian thlasuah pek mi a si ih phun hnam khat ih in khaikhawm tu dingih kan hman ding tong  a si.
   
        Kan tong hi kan sun loih lo ih,kan cawisan thiam lo ih,kan hlir vivo thiam lo a si ah cun kan Chin  ( Laimi) phun cu nuam te te ih tek darh vivo mi kan si nak kan feh pi vivo a si len a net nak ah cun kan miphun kan hnam pum pi in kan hlo ral thei ding a si.Kan Lai tong hi kan phun le kan hnam cawisan nak le hnam khatih in khaikhawm tu ding ih Pathian thla suah mi Lai tong a si.

Mai Menrihai